Ośrodek Readaptacyjno - Rehabilitacyjny - Założenia teoretyczne

Założenia teoretyczne Programu terapeutycznego

Ośrodka Readaptacyjno-Rehabilitacyjnego

 1. Koncepcja uzależnienia

Uzależnienie jest chorobą mającą –  w większości przypadków – przyczynowo charakter wtórny i reaktywny. Jest ona mianowicie skutkiem używania i nadużywania substancji psychoaktywnych jako sposobu na radzenie sobie z trudnościami w relacjach intrapsychicznych i interpersonalnych. To znaczy – z dyskomfortem pojawiającym się w wyniku kontaktu z negatywnym obrazem samego siebie (ukształtowanym najczęściej we wczesnym okresie dzieciństwa) oraz związanymi z nim – lękiem przed odrzuceniem przez otoczenie i nieumiejętnością wchodzenia w trwałe związki emocjonalne.

Z drugiej strony, z punktu widzenia objawowego, uzależnienie w miarę jego rozwoju (kiedy używanie substancji wchodzi jak gdyby w proces „metabolizmu emocjonalnego”) staje się problemem samym w sobie – chorobą „samoistną” o dającej się przewidzieć dynamice i przebiegu, przewlekłą i nawrotową, manifestującą się różnego rodzaju poważnymi zaburzeniami w sferze fizycznej,  psychicznej, społecznej i duchowej.

 

2. Podstawowe cele terapii

Z przyjętej „dualistycznej” koncepcji uzależnienia wynika, że oddziaływania terapeutyczne

-         powinny zmierzać nie tylko do wykształcenia umiejętności utrzymywania trwałej abstynencji od substancji poprzez radzenie sobie z objawami choroby,

-         ale przede wszystkim powinny one – poprzez zmianę stylu bycia i poczucia tożsamości – przygotować pacjentów do satysfakcjonującego życia w naturalnym otoczeniu społecznym po ukończonej terapii.  

Ogólnym celem terapii jest zatem

-         przygotowanie pacjentów do życia w możliwym do osiągnięcia do-   brostanie, bez używania substancji psychoaktywnych i bez innych destrukcyjnych zachowań.

W związku z tym, że nie chodzi jedynie o wyeliminowanie niepożądanych zachowań, celem terapii jest także między innymi:

-         wykształcenie i utrwalenie pozytywnego stylu bycia, dotyczy to pracy, funkcjonowania w rolach społecznych, umiejętności spędzania wolnego czasu,

-         zmiana fałszywego negatywnego obrazu siebie na realistycznie pozytywny,

-         wykształcenie umiejętności tworzenia dojrzałych i bliskich związków z innymi ludźmi,

-         zbudowanie podstaw do konstruktywnego radzenia sobie ze stresem i cierpieniem,

-         uwewnętrznienie społecznie akceptowanego sytemu norm i wartości,

-         wykształcenie – poprzez umiejętność bezpiecznego zaspokajania swoich potrzeb –  zdolności do cieszenia się życiem.

 

3. Metody pracy

Podstawową metodą stosowaną podczas realizacji programu jest społeczność terapeutyczna, rozumiana właśnie jako metoda, a nie jedynie jako sposób organizacji zbiorowego życia pacjentów w ośrodku stacjonarnym.

Wybór tej metody nie wynika jedynie z faktu jej powszechnego stosowania w zdecydowanej większości polskich ośrodków rehabilitacyjnych, prowadzonych zarówno przez stowarzyszenia i inne organizacje społeczne, jak i publiczne zakłady opieki zdrowotnej.

Jest to metoda, zdaniem zespołu terapeutycznego, najbardziej efektywna w terapii i rehabilitacji uzależnień od substancji psychoaktywnych, szczególnie w porównaniu z metodami indywidualnymi i ambulatoryjnymi. Jest ona także najlepiej dostosowana do terapeutycznych, wychowawczych i resocjalizacyjnych potrzeb rehabilitacji uzależnień, warunkowanych złożoną i wieloaspektową, manifestującą się w całym spektrum życia jednostki naturą uzależnienia.

Metoda społeczności terapeutycznej, zarówno w tradycji europejskiej (kojarzonej z nazwiskiem Maxwella Jonesa), jak i amerykańskiej (model Synanonu / Daytopu), charakteryzuje się paroma fundamentalnymi z punktu widzenia efektywności oddziaływań właściwościami. Oto niektóre z nich.

-         Metoda ta umożliwia skonstruowanie „rzeczywistości terapeutycznej”  bez narkotyków i innych substancji psychoaktywnych, a także bez przemocy (tylko zaawansowani w proces terapeutyczny pacjenci są w stanie skutecznie wyegzekwować te dwie brzegowe, wspólne dla wszystkich społeczności zasady).

-         Metoda ta daje możliwość konstruktywnego wykorzystania – niebezpiecznych dla pacjentów – przerw pomiędzy poszczególnymi „dawkami” leczenia i terapii. Materiałem do pracy terapeutycznej staje się  niemal wszystko, co się dzieje z pacjentami, pomiędzy pacjentami oraz pomiędzy pacjentami a personelem.

-         Metoda ta pozwala na wykreowanie „środowiska leczniczego” spełniającego –  jako wspólnota –  funkcję rodziny, dającej poczucie bezpieczeństwa i przynależności, umożliwiając w ten sposób skorygowanie niektórych elementów procesu wychowawczego.

-         Metoda ta pozwala także na wymodelowanie „środowiska leczniczego” tak, by pełniło ono –  jako społeczność właśnie –  rolę mikrospołeczeństwa, w którym istnieje podział zadań i obowiązków, hierarchia i poszczególne szczeble kariery oraz organy władzy, dając tym samym możliwość nauki funkcjonowania społecznego w bezpiecznych, „treningowych” warunkach.

-         Metoda ta wreszcie daje niepowtarzalną okazję do „społecznego uczenia się poprzez interakcje, tu i teraz” . Nie ulega żadnej wątpliwości, że realne, konkretne doświadczenia, aktualnie przeżywane problemy i konflikty oraz towarzyszące im emocje i myśli mają największy wpływ na  kształtowanie się postaw i intensyfikują proces społecznego uczenia się.

Podstawowe formy aktywności pacjentów w warunkach społeczności terapeutycznej, zwanej czasem metodą nauki, czy też szkoły życia, odpowiadają temu wszystkiemu, z czego skonstruowana jest nasza codzienna rzeczywistość. Jest więc czas na pracę (codzienne czynności porządkowe, gospodarcze, remontowe), czas na konstruktywny odpoczynek (sport, zabawa, kultura, życie towarzyskie, rozwijanie własnych zainteresowań) oraz czas na autorefleksję.

Ośrodek Readaptacyjno-Rehabilitacyjny oferuje w związku z tym w swoim programie następujące formy oddziaływań terapeutycznych i wychowawczych:

-         terapia pracą i terapia zajęciowa,

-         grupowe zajęcia tzw. alternatywne, czyli m. in. zajęcia integracyjne, sportowe i kulturalno-oświatowe, zmierzające do wykształcenia nowych form spędzania czasu wolnego,  

-         zajęcia własne pacjentów (np. praca nad życiorysem, realizacja indywidualnego programu terapeutycznego, prowadzenie dzienniczka uczuć),

-         zajęcia indywidualne z terapeutą (wywiad problemowy, zajęcia motywujące, sytuacyjne i interwencyjne, wspierające realizację indywidualnego programu terapeutycznego, dotyczące specyficznych problemów pacjentów związanych np. z zakażeniem HIV lub orientacją seksualną, elementy psychoterapii indywidualnej),

-         grupowe zajęcia edukacyjne (ćwiczenia, warsztaty, wykłady na temat podstawowych zagadnień dotyczących uzależnienia i możliwości radzenia sobie z nim jako chorobą, dotyczące duchowości, z zakresu psycho- i socjoedukacji, a także poświęcone problematyce chorób współistniejących z uzależnieniem),

-         grupowe zajęcia terapeutyczne (zebrania społeczności przyjęciowe, planowe i interwencyjne, spotkania poranne i wieczorne oraz zajęcia poświęcone indywidualnym problemom pacjentów, omówieniu indywidualnych programów terapii).

 

4. Podstawowe zasady konstruowania programu i regulaminu ośrodka rehabilitacyjnego

Regulamin, czyli zasady przyjęcia i pobytu w ośrodku, stanowi odpowiednik systemu prawnego i konstytuuje środowisko lecznicze ośrodka w jego aspekcie „rodzinnym” i „społecznym”. Program zaś jest formą organizacji cyklu, czy też procesu terapeutycznego.

Założenia teoretyczne to najważniejszy, ale nie jedyny element w procesie tworzenia programu i regulaminu ośrodka. Inne istotne czynniki wpływające na końcowy kształt programu wynikają między innymi z konieczności  dostosowania go do:

-         potrzeb, oczekiwań i specyfiki (np. pod względem statusu serologicznego, co akurat dla Ośrodka Readaptacyjno-Rehabilitacyjnego jest bardzo ważne) aktualnie przebywających w ośrodku pacjentów, bo tylko wówczas zostanie zrealizowana zasada przyjęcia przez pacjentów współodpowiedzialności za proces terapeutyczny,

-         wiedzy i umiejętności zmieniającego swój skład zespołu terapeutycznego, tak by każdy mógł się z programem identyfikować i znaleźć dla siebie w nim miejsce – tylko wtedy uda się zbudować sprawny i zintegrowany zespół,

-         „dobrodziejstwa inwentarza” to znaczy położenia i warunków lokalowych (w wypadku Ośrodka Readaptacyjno-Rehabilitacyjnego pojawiła się potrzeba skoordynowania pracy dwóch Oddziałów Ośrodka, znajdujących się w  oddalonych od siebie miejscowościach, przy uwzględnieniu faktu, że w jednym z nich mieści się hospicjum).

-         a także: możliwości finansowych, polityki państwa w zakresie przeciwdziałania uzależnieniom, ogólnej sytuacji społecznej.

Program ośrodka jest zatem zawsze wynikiem kompromisu, wypadkową paru różnych, ewoluujących i częściowo sprzecznych ze sobą czynników.

Obecnie realizowany program Ośrodka Readaptacyjno-Rehabilitacyjnego powstał w swoim pierwotnym kształcie w 1994 r. W latach następnych był on – mniej więcej raz na trzy lata – udoskonalany i modyfikowany, zarówno przez zespół terapeutyczny, jak i pacjentów. 

 

5. Ogólna charakterystyka programu ośrodka rehabilitacyjnego  jako formy organizacji cyklu terapeutycznego

Rehabilitację uzależnień w warunkach społeczności terapeutycznej da się ująć jako celowe, stopniowe wywoływanie i utrwalanie szeregu wzajemnie warunkujących się pozytywnych zmian, począwszy od zmian najprostszych dotyczących stylu bycia, a skończywszy na zmianach złożonych, wymagających wielomiesięcznej pracy pacjenta – zmianach w postawie wobec siebie, innych ludzi, świata.

Zmiany te, weryfikowane następnie w warunkach rzeczywistości „pozaośrodkowej”,  tworzą dosyć specyficzny proces, mający własną logikę i dynamikę. W procesie tym da się wyodrębnić pewne fazy (etapy) rozwojowe i to one właśnie stanowią podstawę organizacji cyklu terapeutycznego.

W pobycie pacjenta w ośrodku stacjonarnym (społeczności terapeutycznej) da się wyróżnić następujące etapy:

1. Etap motywacyjny: jest okres preorientacji, poznawania społeczności i programu oraz motywowania do pozostania w ośrodku, przy czym decydującą rolę odgrywa wówczas motywacja negatywna (zewnętrzna).
2. Etap adaptacji do warunków panujących w ośrodku: dochodzi wtedy do przystosowania się do zasad współżycia obowiązujących w ośrodku oraz do nawiązania kontaktów z otoczeniem (co często decyduje o pozostaniu w ośrodku), zmiany są niewielkie, motywacja nadal zewnętrzna.
3. Etap transformacji, będący kluczowym okresem w pobycie pacjenta w ośrodku: pojawia się wtedy szereg zmian w zachowaniach, postawach i wartościach, rozbudowuje motywacja pozytywna (wewnętrzna) –  od tego na ile są to zmiany  rzeczywiste, a na ile pozorowane uzależniony jest końcowy efekt terapii.
4. Etap konfrontacji  zapoczątkowujący  tzw. fazę wyjścia: jest to, często bardzo trudny, okres sprawdzania umiejętności i doświadczeń nabytych w ośrodku w warunkach rzeczywistości zewnętrznej, jest to jednocześnie czas na rozpoczęcie poszukiwania dla siebie miejsca poza ośrodkiem.
5. Etap asymilacji, integracji ukształtowanych w ośrodku postaw i wartości z realiami codziennego życia.

Zarysowane wyżej modelowy proces przechodzenia przez pacjenta poszczególnych etapów pobytu w ośrodku stacjonarnym znajduje swoje odzwierciedlenie w Programie terapeutycznym Ośrodka Readaptacyjno-Rehabilitacyjnego.

Program ten ma charakter etapowy. Każdemu etapowi przypisane są – dostosowane do możliwości rozwojowych pacjenta – zadania terapeutyczne. Po ich zrealizowaniu pacjent przechodzi do następnego etapu i zajmuje się kolejnymi zadaniami. Wsparcie, wgląd i nacisk społeczności są stopniowo, w miarę postępów w terapii, zmniejszane aż do pełnego usamodzielnienia.

 

 

Wybrana literatura:

De Leon G., Społeczność terapeutyczna. Teoria, model, metoda, 2003

Gaś Z., Wspólnota terapeutyczna w leczeniu uzależnień, 1992

Karpowicz P.,  Narkotyki. Jak pomóc człowiekowi i jego rodzinie,  2002

Koczurowska J., Model stacjonarnej pomocy psychologicznej osobom uzależnionym, 2001

Kooyman M., Społeczność terapeutyczna dla uzależnionych, 2002

Kratochvil S.,  Społeczność terapeutyczna i psychoterapia grupowa

w leczeniu nerwic, 1988

Strzelecki J., Społeczność terapeutyczna w rehabilitacji uzależnień, 2018